Adam und Eva: blootfotografie als cultus (1)

Geen enthousiaster volk dan de Duitsers als het op bloot aankomt. Zuid-Europeanen, Fransen en latino’s mogen dan de naam hebben, het zijn onze oosterburen die er in de Heimat het meeste werk van maken. In indirecte zin dan toch tenminste, want er is geen natie ter wereld die zich zo hartstochtelijk heeft ingelaten met het fotograferen en filmen van de ontklede medemens.

Als puber keek ik in de jaren zeventig maar wat graag naar de Duitse tv, omdat ze er met hun Tiroler seksfilms, de reeks Schulmädchen Report en de documentaires van Oswalt Kolle (Das Wunder der Liebe) ver vooruitliepen op wat je elders aan bewegend beeld betreffende de materie kon opsporen (niets dus, als 15-jarige).

Nu nog bestaat er op pornokanalen zoiets als ‘German sex’. Je hoeft er geen geoefend oog voor te hebben om het fenomeen vrijwel direct als zodanig te herkennen. Zo veel verschilt het in realisme en vooral in alledaagsheid allemaal niet met, zeg, een aflevering van Derrick of Der Alte. Even afgezien van het gebodene zelf: door de taal en de setting in die clips lijkt het allemaal net wat dichterbij en gewoon. Diezelfde eigenschappen typeren ook de Duitse blootfotografie in de afgelopen zeventig jaar. 

Je pikt de opnamen die de Herrschaften in die periode van hun vrouw of vriendin maakten er op veilingen zo uit. Of ze zich nu toelegden op Akt (studieus dus kunstzinnig) dan wel Nackt (gewoon bloot), je hebt vrijwel zeker met blootfotografie van Duitse makelij van doen als die in zwartwit is, gesitueerd is in huiskamers, bossen of op stranden, en huisvrouwen en verloofdes ten tonele voert in aandoenlijke, onbeholpen of zelfs potsierlijke poses.

O ja, en al dat blije, unverfroren amateurisme dat er dikwijls vanaf straalt, zegt wel degelijk ook iets over de herkomst van die anonieme foto’s.

Overigens hoef je alle bovengenoemde trefwoorden online niet altijd in te voeren om Duitse blootfotografie te vinden. De zoekopdrachten FKK, DDR en GDR volstaan vaak genoeg. De twee laatste zijn afkortingen van wat ooit de socialistische heilstaat Oost-Duitsland was, de eerste staat voor Frei Körper Kultur.

De term zegt het al: onder die vlag hebben de Duitsers er decennialang een vrijzinnig blootleven op nagehouden dat zijn gelijke in de wereld niet kende. In geen enkel ander land zijn de idealen en de praktijken van het naturisme en het nudisme zo wijdvertakt geweest als in de toenmalige Bundes Republik Deutschland en de Deutsche Demokratische Republik. De FKK was een Bewegung. En vooral in de DDR heeft haar cultstatus achteraf mede te danken aan al die  vrouwen en meiden die er op blootfoto’s letterlijk en figuurlijk het uithangbord van vormden.

Over dat jongste FKK-tijdperk zal op deze site nog het een en ander aan de orde komen, maar er gaat nog een flink stuk Duitse fotografiehistorie aan vooraf: het in dit opzicht net zo interessante era van de Weimarrepubliek (1918-1933). Ook toen al floreerde die Frei Körper Kultur namelijk, zij het dan onder andere namen als de Lebensreform Bewegung, Lebensraum, Freiluft en Freilicht, en met gebruikmaking van heel andere fotografische stijlmiddelen.

Werd de Duitse blootfotografie in de tweede helft van de twintigste eeuw gekenmerkt door de relatief grote afwezigheid van ‘Kunst’ in de portretten die naturisten van hun geliefden schoten, in de Weimarrepubliek kwam je er juist niet mee weg als ‘de grote K’ in je blootportfolio ontbrak.

In de Duits-Zwitserse tijdschriftenreeks Fotogeschichte (Heft 143/2017) somt Patrick Rössler nog een aantal even belangrijke componenten van de iconische Freilicht-foto op: Schönheit!, Natur!, Lebensfreude! Ze visualiseerden de waarden van een ideologie die zich na de  Eerste Wereldoorlog in Duitsland keerde tegen het kapitalisme, tegen de industrialisering en de daarmee samenhangende uitbuiting van het nieuwe fabrieksproletariaat, en tegen de oprukkende verstedelijking.

In plaats ervan propageerde de Lebensreformbeweging een bestaan in volledige harmonie met de natuur. Een terugkeer naar het verloren paradijs, en dus naar onschuld, zinnelijkheid, gezondheid en puurheid. Lichaam en ziel moesten hiertoe in optimale balans worden gebracht met sport en spel in de buitenlucht.

Omwille van de körperliche Selbsterfahrung werden individueel en groepsgewijs ook ‘uitdrukkings- en bewegingsoefeningen’, al dan niet verpakt als rituele dans, in het openbaar verricht. Het was de geëigende weg naar Spannkraft, Energie, Disziplin en Geistige Wachheit. En daar paste dan tevens een verschijning als Adam und Eva (und die Kinder) bij.

Met erotiek hield al die blootloperij in de pre-FKK-jaren geen enkel verband. Binnen een gedachtengoed dat ‘Natur statt Sexus‘ voorstond, was zinnelijke opwinding tussen de geslachten in de Freiluft taboe. Het zal ook mede om die reden zijn geweest dat de blikken en houdingen van jonge meisjes en vrouwen op foto’s nadrukkelijk afstand schiepen.

Als ze er al iets mee uitstraalden, was het feeërieke zuiverheid en abandon, zoals dat bij de Amerikanen heet: een blik die op een punt ver achter de horizon werd gericht en tegelijk ten diepste naar binnen was gekeerd. Het was in zijn strengste toepassingen het onaanraakbaarste, deftigste en reinste Akt dat het blootgenre in dik anderhalve eeuw heeft voortgebracht.

Het was bloot in een universum van Ravèl, een wereld van fauntjes en vrij zwevende bosnimfen. Op zijn minst tot ver in de jaren tachtig positioneerden Duitse amateurfotografen hun blote echtgenote in een bloementuin of soortgelijke Hof van Eden om dat symbolistische en antroposofische Arcadië nog eens te reproduceren.

Die etherische, sprookjesachtige kant van de Lebensreform-beeldtaal had in Duitsland een mentale en fysieke pendant in de blootfotografie van sport en spel. In navolging van de professionele fotograaf Gerhard Riebicke (1878-1957), die tienduizenden landgenoten vastlegde terwijl ze in hun nakende niksie op het strand aan het turnen waren, lieten ook onbezoldigde fotografen hun partners in de jaren twintig en dertig aantreden voor gymnastiek en Ausdruckstanz.

Hield Riebicke er daarbij een superstrakke, ethetiserende aanpak op na, aan de foto’s van de mindere goden in de blootfotografie zie je wel dat het nog helemaal geen eenvoudige stijl was om te kopiëren. Anders dan al die fris en fruitige, maar zeker ook ernstige want in hun rol gedoken types van Riebicke zie de gemiddelde Hausfrau toch wat ongemakkelijk haar been in de nek leggen of door de knieën gaan. Uit de nonverbale communicatie van sommige modellen valt ook wel af te lezen dat een en ander met nauwverholen tegenzin werd uitgevoerd.

Niet heel verwonderlijk dat blootfotografen het in de hoogtijdagen van de FKK vaker zu Hause met Akt of Nackt aan de slag gingen. Daarmee werden de ongeschreven wetten van de Lebensreformbeweging wel met voeten getreden, want onder eigen dak aan blootfotografie doen gold als frivool en ongepast. Maar laat dat voor ons liefhebbers nou net de aardigste Duitse blootfotografie zijn om naar te kijken. Het maakt onze oosterburen met terugwerkende kracht veel liever, eigenzinniger en grappiger dan gedacht. Al kwam er tussen die twee bloeiperioden van de blootfotografie natuurlijk wel even een wereldoorlog tussenbeide.

Lees ook: http://doehetdanvoormij.nl/adam-und-eva-blootfotografie-als-cultus-2/